فک بالا که به عنوان فک فوقانی نیز شناخته می‌شود ،ساختاری مهم در جمجمه سر است و نقش کلیدی در شکل‌گیری صورت ،بینی و فرم کلی چهره دارد .همانطور که در عکس مشاهده می‌کنید (ناحیه‌ای که به رنگ قرمز می‌باشد ،فک فوقانی نام دارد) ارتباط فک بالا با بینی منجر می‌شود که هر‌گونه تغییرات در این ناحیه از جمله جراحی فک بالا ،اثراتی محسوس بر بینی داشته باشد .در این مقاله قصد داریم که پس از مطالعه دقیق تعاریف فک ،فک بالا و جراحی آن ،اثرات این جراحی بر بینی را بررسی کنیم.
تعریف فک و فک بالا
فک در علم پزشکی عبارت است از ناحیه‌ای از صورت از جنس استخوان سخت ،دارای قسمت‌های فوقانی و تحتانی که چارچوب دهان و بخشی از صورت را تشکیل می‌دهد و همچنین دندان‌های بالایی و پایینی را در بر می‌گیرد .فک بالا که قسمت فوقانی این ناحیه استخوانی است ،در‌بردارنده دندان‌های بالایی است و با کشیده شدن به سمت استخوان گونه‌ها ،قسمت عمده‌ای از بینی را در برگرفته و در زیر چشم‌ها به پایان می‌رسد.
فک بالا از ۵ قسمت اصلی ،یک بدنه (به فرم هرم) و ۴ استخوان زیر‌مجموعه تشکیل شده و ارتباط دهنده فک پایینی با جمجمه سر است .در قسمت پایینی بدنه از فک بالا ،در مجموع ۱۶ کانال برای رشد دندان‌های بالایی و ریشه‌هایشان وجود دارد .در قسمت بالایی فک بالا ،سقف دهان و کف حفره بینی قرار دارد که به کمک یک استخوان سخت ،ستون فقرات بینی را تشکیل می‌دهد.
در بدو تولد ،فک بالا از نظر افقی طول بیشتری نسبت به اندازه عمودی‌اش دارد تا بتواند به طور همزمان دندان‌های شیری و دندان‌های دائمی را در خود جای دهد .به مرور زمان و افزایش سن و همچنین با جایگزین شدن دندان‌های دائمی ،رشد افقی فک بالا متوقف شده و رشد عمودی آن سرعت می‌گیرد (به همین دلیل است که در اوایل دوره بلوغ صورت نوجوانان فرم کشیده‌تری به خود می‌گیرد) .این افزایش سرعت در رشد عمودی باعث جلو آمدن فک در دوره نوجوانی و به عبارت دیگر تغییر شکل در ظاهر بینی می‌شود که این رخداد از جمله عمده‌ترین دلایل تمایل افراد به انجام جراحی بینی به منظور زیبا‌سازی یا جراحی فک بالا به منظور عقب‌بردن و کوتاه‌کردن آن است.
جراحی فک بالا چیست و به چه منظور انجام می‌شود ؟
جراحی فک بالا که نام آن در علم پزشکی جراحی ارتوژناتیک می‌باشد ،جراحی است که به منظور اصلاح عیوب فک و صورت در رابطه با ساختار ،رشد ،اختلالات ، مشکلات ناشی از ناراحتی‌های اسکلتی یا سایر مشکلاتی که با ارتودنستی قابل درمان نیستند ،طراحی شده است .این دسته از جراحی‌ها که توسط پزشکی به نام هارولد هارگیس اختراع شده است ،در درمان مشکلات گفتاری کودکانی که به دلیل نواقص مادر‌زادی در فک دچار مشکل هستند نیز ،موثر است .به‌طور معمول در جراحی فک بالا ،با برش دادن استخوان ،جابجا کردن آن و اصلاح زوایای قرار‌گیری استخوان این فک ،ناهنجاری‌های صورت ،دندان‌ها و بینی را اصلاح می‌کنند .تاکنون حدود ۵% از جمعیت دنیا از این جراحی برای اصلاح مشکلات ناشی از فرم نادرست فک بالا استفاده کرده‌اند .از جمله مشکلاتی که در اثر شکل نامتقارن فک بالا در صورت ظاهر می‌شود و با انجام عمل جراحی فک بالا قابل درمان است می‌توان به فواصل زیاد میان دندان‌های نیش بالایی ،مشکل در جویدن ،مشکل در بلع ،درد‌های مفصلی ،سایش بیش از حد دندان‌ها ،چانه عقب رفته و در نهایت به ظاهر نامناسب بینی اشاره کرد.
تمام موارد فوق را می‌توان به کمک جراحی فک بالا ترمیم کرد و بهبود بخشید.
در طول انجام این عمل ،جراح با برش زدن استخوان در نواحی مورد نظر روی فک بالا و با تمرکز بر اصلاح مشکلات ذکر شده ،کل فک فوقانی به همراه سقف دهان و دندان‌های فوقانی را به یک واحد حرکتی یکسان تبدیل می‌کند و با جابه‌جا کردن آن ،در رفع مشکلات مذکور می‌کوشد.
برنامه‌ریزی برای جراحی
در قسمت قبل با بیان اثرات رشد ناقص و ناهمگون فک بالا به روش درمانی به نام جراحی فک بالا اشاره کردیم .در این بخش قصد داریم این نوع از جراحی را بیشتر مورد بحث قرار دهیم.
همانطور که ذکر شد ،یکی از راه‌کار‌های رفع عیوب چهره در اثر رشد ناهمگون فک بالا ،جراحی آن است .در جراحی فک بالا جراح ابتدا باید نواقص چهره شما که ناشی از رشد نامتقارن فک بالا بوده است را به خوبی شناسایی کند و تغییراتی که پس از جراحی برای چهره شما پیش می‌آید را درک کند .سپس با توجه به این موارد برای یک جراحی موفق برنامه‌ریزی کند .جالب است بدانید که در کشور‌های پیشرفته ،پیامد‌های دارویی و قانونی پس از عمل ،این حق را به مراجعه‌کننده می‌دهد که در صورت نارضایتی از جراح خود شکایت کند .پس آنالیز دقیق چهره مراجعه‌کننده و شناخت نیاز‌های آن برای اصلاح و برنامه‌ریزی دقیق برای جراحی فک بالا ،مرحله مهمی در کار جراح به حساب می‌آید.
در برنامه‌ریزی برای انجام جراحی بررسی حرکت قسمت‌های مختلف صورت توسط اسکنر‌های سه بعدی که فک ،صورت و بینی را اسکن می‌کنند ،اجباری است .زیرا این فرآیند یک فرآیند پایه‌ای در مراحل برنامه‌ریزی برای جراحی است.
لزوم دیگر انجام این مرحله جلوگیری و یا به حداقل رساندن اثرات احتمالی پس از جراحی فک بالا مانند بخیه‌های اثرگذار می‌باشد.
همانطور که پیشتر بیان کردیم ،رابطه تنگاتنگ فک بالا با بینی باعث می‌شود که جراحی فک بالا بلاشک موجب ایجاد تغییراتی در ظاهر و عملکرد بینی شود .برخی از این تغییرات می‌توانند سودمند باشند و به یک نتیجه مطلوب از نظر زیبایی شناختی منجر شوند .به طور مثال با کاهش فاصله میان استخوان‌های طرفین فک بالا در سمت‌های چپ و راست صورت در اطراف بینی ،تیغه بینی باریک‌تر شده و ظاهر مطلوب‌تری خواهد داشت .
ارتباط جراحی فک بالا با کارکرد بینی
آناتومی و یا همان ساختار بینی و همچنین حجم آن با میزان پوکی استخوان‌های فک بالا رابطه مستقیم دارد و با انجام جراحی فک بالا ،میزان مقاومت هوایی بینی تغییر می‌کند .به طوری که با جابجایی و تغییراتی که در این جراحی روی فک صورت می‌گیرد ،کانال‌های تنفسی بینی عریض‌تر شده و حجم هوای بیشتری در هر تنفس به سمت ریه‌ها می‌رود.
جراحی فک بالا در چه مواردی کاربرد دارد ؟
به طور کل می‌توان گفت که جراحی فک بالا به جز برای بیماران تنفسی که نیاز به تغییر سایز کانال‌های ورودی تنفسی دارند ،برای مواردی که در آن‌ها رشد فک بالا از هر جهت به صورت نامتقارن و ناهمگون صورت گرفته است نیز ،مفید می‌باشد .استخوان فک بالا که به دو بخش سمت چپ و سمت راست صورت تقسیم می‌شود ،می‌تواند در جهت‌های مختلف با سرعت‌های نابرابر پیشروی کند ،به‌طوری که صورت را نامتقارن کند .به عنوان مثال فرض کنید که نیمه سمت چپ فک بالا با سرعت بیشتری نسبت به نیمه سمت راست رشد کند و این رشد به سمت خارجی صورت باشد .البته هر یک از انواع جهت‌های رشد برای این استخوان می‌تواند منجر به بهم خوردن تقارن صورت و فرم بینی شود که برای تنظیم این تقارن می‌توان به سراغ جراحی فک بالا رفت.
انواع رشد‌های نامتقارن فک بالا و اثرات جراحی آن بر بینی
در این قسمت پنج حالت مختلف رشد نامتقارن استخوان فک بالا را بررسی می‌کنیم و پس از بیان اینکه این رشد‌های ناهمگون چه اثری بر فرم بینی دارند ،با فرض عمل جراحی فک بالا انجام شده که در آن از پیچ و مهره‌های مخصوصی جهت کنترل میزان رشد استفاده می‌شود ،تاثیرات آن بر ترمیم ظاهر بینی را بازگو می‌کنیم.
رشد بیش از حد استخوان های فک بالا به سمت خارج صورت
فرض کنید که استخوان‌های فک بالا در طرفین راست و چپ ،به اندازه‌ای متعادل رشد نکرده‌اند و این رشد نامتعادل باعث پهن شدن چهره به صورت افقی شده است.
(جهت فلش‌ها در عکس را دنبال کنید) .در این حالت علاوه بر کشیدگی چهره به صورت افقی ،کانال‌های بینی نیز بیش از حد باز و گسترده خواهند شد و نیاز به اصلاح دارند.
در این حالت ،جراحان با انجام جراحی فک بالا و با قرار دادن پیچ و مهره‌های مخصوص استخوان فک بالا را به منظور جلوگیری از این پیشروی به سمت مرکز صورت هدایت کرده و با نزدیک کردن این استخوان‌ها به یکدیگر ،کشیدگی بیش از حد صورت را اصلاح می‌کنند.
در طی این جراحی ،کانال‌های بینی که ارتباط تنگاتنگی با فک بالا داشتند نیز ،به یکدیگر نزدیک شده و در نتیجه گستردگی کانال‌های بینی اصلاح شده و تیغه‌های آن باریک‌تر خواهند شد.
دقت داشته باشید که انجام اسکن و برنامه ریزی دقیق پیش از جراحی در این مورد اهمیت فراوانی دارد زیرا از نزدیک شدن بیش از حد کانال بینی که مشکلات تنفسی فراوانی به دنبال دارد ،جلوگیری می‌کند. مقدار دقیق جابجایی استخوان فک بالا باید پیش از جراحی فک بالا و با توجه به فاصله استخوان‌های فک بالا در طرفین صورت به طور دقیق توسط جراح مشخص شود.
رشد بیش از حد استخوان های فک بالا به سمت داخل صورت
در این حالت استخوان‌های طرفین فک بالا با سرعتی برابر اما به اندازه ناکافی به سمت داخل صورت رشد می‌کنند .فشاری که در اثر این رشد نادرست به اجزای صورت وارد می‌شود باعث رشد عمودی بیش از حد صورت می‌شود که در نتیجه آن تیغه‌های کانال‌های بینی بیش از حد به یکدیگر نزدیک شده و مشکلات تنفسی جدی ایجاد کنند .بینی که در این حالت به شدت باریک می‌شود نیاز به اصلاح دارد.
جراحان با انجام جراحی فک بالا ،بر خلاف حالت قبل تلاش می‌کنند که استخوان‌های دو طرف فک بالا را از یکدیگر دور کرده تا فرم بیش از حد کشیده شده صورت ،اصلاح شود.
اثری که این عمل جراحی بر روی فرم بینی می‌گذارد ،گسترده کردن کانال بینی که به شدت باریک شده بود ،به منظور برطرف کردن مشکلات تنفسی است و در کنار آن زیبایی ظاهری نیز نصیب بینی می‌شود .
بالا رفتن بیش از حد استخوان‌های فک
در این مورد ،استخوان‌های دو طرف فک بالا به اندازه‌ای نامتعادل به سمت بالا رشد می‌کنند و این رشد ناهمگون باعث می‌شود که نیمه پایینی صورت اندازه بزرگتری نسبت به نیمه بالایی داشته باشد ،بینی بسیار کوتاه و نزدیک به چشم‌ها باشد ،چانه بسیار کشیده شود و دندان‌ها از یکدیگر فاصله بگیرند .به علت فشاری که در این حالت به بینی وارد می‌شود ،استخوان بینی فضای کافی برای رشد نخواهد داشت و به صورت قوز روی بینی ظاهر می‌شود.
جراحان در این مدل ،با هدف کنترل رشد ناهمگون استخوان‌ها به سمت بالا دست به جراحی فک بالا می‌زنند و آن‌ها را تا حدودی به سمت پایین هدایت می‌کنند .با انجام این کار ،تعادل میان اندازه نیمه‌های بالایی و پایینی صورت برقرار می‌شود و فرم کشیده چانه اصلاح می‌گردد.
در مورد تغییراتی که طی این جراحی برای بینی اتفاق می‌افتد می‌توان گفت :بینی که بسیار کوتاه شده بود ،به اندازه طبیعی خود باز می‌گردد و فاصله مناسبی از چشم‌ها پیدا می‌کند .فضای کافی برای رشد استخوان بینی فراهم می‌شود و قوزی که روی سطح بینی نمایان بود ،برآمدگی خود را از دست می‌دهد.
همچنین پایین آوردن این استخوان‌ها ،باعث قرار گرفتن صحیح دندان‌های بالایی روی دندان‌های پایینی می‌شود.
پایین رفتن بیش از حد استخوان‌های فک
رشد با سرعت یکسان استخوان فک بالا اما به اندازه‌ای بیش از مقدار لازم به سمت پایین ،باعث کشیدگی صورت و بینی می‌شود که در این حالت علاوه بر بزرگتر شدن نیمه بالایی صورت نسبت به نیمه پایینی ،دقیقا بر خلاف حالت قبلی ،بینی علاوه بر کشیدگی بیش از حد ،فاصله‌اش با چشم‌ها بیش از حد خواهد بود و فرم افتاده‌ای به خود می‌گیرد.
جراح با انجام جراحی فک بالا ،استخوان‌ها را به سمت بالا هدایت می‌کند تا نیمه‌های بالایی و پایینی صورت به اندازه یکسان و برابر برسند .
بینی که در این حالت بسیار پایین آمده بود ،کمی به سمت بالا کشیده می‌شود و فاصله آن از چشم‌ها کاهش می‌یابد .در نتیجه این فرم صحیح بینی ،صورت ظاهر زیباتری خواهد داشت.
بینی که در این حالت بسیار پایین آمده بود ،کم کم به جای مناسب روی صورت باز می‌گردد و فاصله آن از چشم‌ها کاهش می‌یابد تا صورت ظاهر آراسته‌تری به خود بگیرد.
ترکیبی از حالت‌های بالا
در پیچیده‌ترین مورد این رشد‌های ناهمگون و نامتقارن ،استخوان‌های طرفین فک بالا می‌توانند هرکدام در جهت‌های مختلفی رشد کنند و فرم صورت را نامتقارن سازند .به عکس پایین دقت کنید.
همانطور که مشاهده می‌کنید استخوان سمت چپ به اندازه کافی و همراه با استخوان سمت راست رشد نکرده است .نتیجه این رشد نامتقارن کج شدن چانه ،پیچش نوک بینی و فشار یک طرفه بر دندان‌های پایینی از طرف دندان‌های بالایی است.
جراحان در این مورد با حراجی فک بالا فقط در سمت چپ ،استخوان این ناحیه را برای برابری با استخوان سمت راست پایین آورده و فرم صورت را اصلاح می‌کنند.
پس از انجام این عمل جراحی ،به مرور زمان پیچش نوک بینی حذف می‌شود و تیغه بینی که در اثر فشار نامتعادل یک طرفه کج شده بود ،به صورت خط صاف در می‌آید .درنهایت فشار وارد بر دندان‌ها نیز متعادل و یکسان می‌شود.
تصاویر واقعی
در این بخش به کمک چند عکس حالت‌های مختلفی از این گونه رشد‌های نامتقارن استخوان فک بالا و اثرات آن بر ظاهر بینی قبل و بعد از جراحی فک بالا را مشاهده می‌کنید.
در تصویر سمت چپ می‌بینید که استخوان سمت راست فک بالایی مراجعه کننده به اندازه استخوان سمت چپ ،در جهت خارج صورت رشد نکرده بود و باعث شکل نامتقارن بینی شد .پس از اعمال جراحی ،با گذشت زمان بینی فرم متعادل خود را بدست آورد.
در این تصویر شاهد رشد نامتقارن استخوان فک بالایی به سمت پایین هستیم که میزان این رشد در طرف راست بیشتر از طرف چپ صورت بوده و کشیدگی چانه و بینی را به همراه داشته است .پس از عمل جراحی فک بالا ،در کنار اینکه چانه فرم زیباتری به خود گرفته است ،تیغه بینی نیز صاف شده و کشیدگی بیش از حد آن به سمت پایین ،اصلاح شده است.
اثرات عقب ماندن استخوان‌های فک بالا در رشد نسبت به استخوان‌های فک پایین را در این عکس مشاهده می‌کنید .فرو رفتگی بینی ،درست قرار نگرفتن دندان‌های بالایی و پایینی روی یکدیگر و فرم نامتعادل چهره از نتیجه‌های این رشد نادرست است .همانطور که می‌بینید پس از انجام جراحی فک بالا و کشیدن استخوان‌های آن به سمت جلو ،علاوه بر زیبایی پدیدار شده در چهره ،فرو رفتگی بینی از بین رفت و دندان‌های بالایی و پایینی به درستی روی یکدیگر قرار گرفتند.
و در پایان…
در پایان پس ،رشد نامتعادل استخوان‌ها در هر ناحیه می‌تواند سبب بروز مشکلات ظاهری شود که اگر این رشد نامتعادل مرتبط با استخوان‌های فک بالا باشد ،به علت ارتباط تنگاتنگ میان این استخوان‌ها و استخوان بینی ،اثرات آن به صورت واضحی روی بینی آشکار خواهد بود .به عنوان مثال ،کشیدگی بیش از حد بینی به سمت پایین ،جمع شدن آن به سمت بالا ،قوز دارن بودن بینی ،قرار گرفتن در نزدیکی چشم‌ها و نامتقارن بودن آن نسبت به خط مرکزی عمودی صورت از جمله عوارض ناشی از این رشد نامتقارن است .اما جای نگرانی نیست زیرا تمام این عیوب را می‌توان به کمک جراحی فک بالا برطرف کرد .بینی کشیده شده فرم کوتاه‌تر ،بینی کوتاه و جمع شده در نزدیکی چشم فرم کشیده تر و بینی با تیغه‌های کج فرم متقارن‌تری به کمک این جراحی به خود خواهد گرفت.
